زهیر معصومیان
تجزیه و تحلیل‌های انجام شده در مورد دست خط بخشالی نشان می‌دهد که مفهوم صفر، به عنوان یک عدد، ممکن است قرن‌ها بیشتر از چیزی که انتظار می‌رفته است، قدمت داشته باشد. کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفورد.
در ریاضی، صفر دو معنا دارد. می‌تواند به معنای هیچ چیز باشد «من هیچ پولی در حساب بانکیم ندارم». و یا می‌تواند نشان دهنده‌ی بخشی از یک عدد بزرگ‌تر باشد، و عددی را نشان دهد که در 10 ضرب شده است.
همانطور که جزئیات رابرت کاپلان در کتاب منتشر شده توسط او در سال 1999 به این نکته اشاره می‌کند «هیچ چیز: تاریخچه طبیعی عدد صفر». حدود 5 هزار سال پیش، سومری‌های باستانی در جایی که امروز به اسم عراق می‌شناسیم، زندگی می‌کردند، و توانستند مفهوم اولیه صفر رو به عنوان یک فرازبان مطرح کنند. به جای صفری که ما امروز از آن استفاده می‌کنیم، آنها ترکیب‌های پیچیده‌ای از توابع، خط‌ها و فضاها را بر روی لوح‌های رُسی می‌کشیدند تا مفهوم آن را نمایش دهند. همانطور که این مقاله کوتاه، که توسط دانشمند آمریکایی، کاپلان نوشته شده است، توضیح می‌دهد که این مفهوم، از تمدن بابلی گرفته شده، و در نهایت به آنها رسیده است. همانطور که یونانی‌های باستان، تا هندی‌ها و حتی عرب‌ها هم از این مفهوم، برای تجارت استفاده می‌کردند و در نهایت، دوباره آن را به اروپای سده میانه بازگرداندند.
جایی در این مسیر، توابعی که نشان دهنده‌ی عدد صفر به عنوان یک فرازبان بودند، به شکل یک نقطه تنها، تکامل پیدا کردند که پیش درآمدی برای شکل‌گیری شمایل عدد صفر بودند. مدت زمان بسیار زیادی، این باور وجود داشت که اولین نمونه‌های این عدد، کتیبه‌ای بر روی دیوار معبدی در گوالیور، هند بود، که به قرن هفتم بازمی‌گردد.
اما اکنون، محققان شواهدی مبنی بر وجود نمونه‌های قدیمی‌تر را پیدا کرده‌اند. دستخط بخشالی، یک دست نوشته‌ی ریاضی هندی بر روی 70 قطعه از پوسته‌های درخت است که در سال 1881 به وسیله فردی کشف شد که در حال کندن خاک در روستایی در بخشالی، که امروز آن را با نام پاکستان می‌شناسیم، بود. قدمت دقیق این دست نوشته تا مدت‌ها به عنوان موضوع اصلی بسیاری از بحث‌ها مطرح بود اما قابل اعتمادترین پاسخی که تا به امروز برای آن وجود دارد، بر مبنای تجزیه و تحلیل‌های یک دانشمند ژاپنی به نام تاکوآ هایاشی، صورت گرفته است که به نظر می‌رسد قدمت این دست نوشته را به 700 تا 1100 سال پیش از میلاد بازمی‌گرداند. اخیراً، کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفورد که این دستخط را از سال 1902 در اختیار دارد، در حال انجام آزمایش‌های تاریخ‌گذاری کربن بر روی این دست‌نوشته است. مطالعات جدید نشان می‌دهد که این دستخط در اصل، به 200 تا 300 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد، که آن را به قدیمی‌ترین نمونه‌ی نقطه‌ای که امروز به شکل صفر تغییر یافته است، تبدیل می‌کند.
پروفسور مارکوس دوساتوی در یک کنفرانس مطبوعاتی در دانشگاه ریاضیات آکسفورد به این نکته اشاره کرد که: «امروزه، ما زیاد به این مسئله توجه نمی‌کنیم که مفهوم صفر، در سرتاسر جهان استفاده می‌شود و می‌تواند کلید ساخت موانع بسیاری در دنیای دیجیتال باشد». اما خلق صفر به عنوان یک عدد، از یک نماد نقطه مانند فرازبان که در دستخط بخشالی پیدا شده است، به شکل صفر امروزی، تکامل پیدا کرده است و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشفیات در تاریخچه ریاضیات محسوب می‌شود.
«حالا ما می‌دانیم که در قرن سوم، بذر ایده‌ی ریاضیات در هند کاشته شد تا در آینده به یکی از مسائل حیاتی در دنیای مدرن تبدیل شود. یافته‌های به دست آمده نشان می‌دهد که ریاضیات تا چه اندازه در شبه‌قاره‌ی هند، برای قرن‌ها، نقش پررنگ و زنده‌ای داشته است.
