بوی سبزه و عطر بی‌نظیر چمن چرا این‌قدر خوب است؟!

اگر کودکی‌تان در مناطق روستایی یا شهرها و شهرستان‌های سرسبز سپری شده، حتماً خاطرات زیادی با بوی سبزه در ذهن دارید. البته چه شهری و چه غیرشهری، رایحه شیرین و تیز سبزه هوش را از سر هر کسی می‌برد. پارک‌ها و زمین‌های چمنی که تازه چمنش کوتاه شده است را به خاطر بیاورید. بوی سبزه تازه که در اعماق وجودتان می‌نشیند! با طراوت و زیبا درست مثل خود سبزه. ولی ما چرا این‌قدر از بوی سبزه خوشمان می‌آید؟ بوی باران، بوی سبزه ، بوی خاک … ! با روکیدا همراه باشید تا راز اشتهای بی‌انتهای انسان به بوی سبزه را کشف کنید.

بوی سبزه از نظر شیمیایی

اگر بخواهیم نگاه علمی و شیمیایی به ماجرا داشته باشیم، باید بگوییم که بوی خوش سبزه‌ای که هوا را معطر می‌کند مخلوطی از ترکیبات بر پایه کربن است که به آن اصطلاحاً «مواد فرار برگ سبز» یا به‌طور خلاصه GLV  یا (Green Leaf Volatile) گفته می‌شود. گیاهان معمولاً زمانی این مولکول‌ها را در هوا آزادمی‌کنند که توسط حشرات، آلودگی یا آسیب‌های فیزیکی صدمه دیده باشند. حدس بزنید کوتاه کردن علف‌ها جزو کدام دسته است؟!

گیاهان عطرهای متفاوت تولید می‌کنند

گیاهان مواد فرار برگ سبز مختلفی تولید می‌کنند. نوع مواد فرار بستگی به این دارد چه چیزی باعث آسیب رسیدن به آن‌ها شده باشد. در واقع در این باره تحقیقات کاملاً علمی انجام شده است و متخصصان زیادی بر روی آن کار می‌کنند.
در سال 2010 یکی از مطالعات منتشر شده در این مورد، در دانشگاه آمستردام هلند، نشان داد که برگ‌های تنباکویی که سوراخ شده و به بزاق حشرات آغشته می‌شوند رایحه‌ای خاص از خود تولید می‌کنند. جالب‌تر این که ترکیبات فرار این رایحه با رایحه‌ای که برگ‌ها هنگام برخورد با آب و شسته شدن توسط آن تولید می‌کنند، به‌طور کلی متفاوت است.
مولکول‌های فراری که گیاهان آزادمی‌کنند آن‌قدر ریز هستند که در هوا پخش شده و از طریق مجرای بینی ما توسط گیرنده‌های بویایی دریافت می‌شوند. شدت پخش رایحه‌ای گیاهان تولید می‌کنند خیلی زیاد است. آن‌قدر که مثلاً ممکن است شما از فاصله 2 کیلومتری هم بوی سبزه را متوجه شوید!

گیاهان چرا عطر تولید می‌کنند؟

در طبیعت تقریباً هر کاری دلیلی دارد. رایحه تولیدی گیاهان هم از این قانون مستثنا نیست. برخی حشرات و شکارچیان حشرات به‌شدت نسبت به ترکیب فرار برگ سبز حساس هستند. مثلاً حشره‌ای به نام Geocoris وجود دارد که مثل ما عاشق بوی سبزه و GLV است. البته باکمی تفاوت در منشأ این عشق! برای این حشره ترکیب فرار برگ سبز به معنی این است که یک جایی همین اطراف یک کرم شاخ‌دار تنباکو (tobacco hornworm) در حال جویدن یک گیاه است و در نتیجه خودش را برای یک ضیافت لذیذ آماده می‌کند. در واقع گیاهی که توسط حشرات آسیب می‌بیند با ترشح این ماده به شکارچیان حشرات آدرس وعده غذایی بعدی‌شان را می‌دهد.
حالا که فلسفه تولید این ماده را فهمیدیم احتمالاً این سؤال برایمان پیش می‌آید که ما انسان‌ها چرا باید بوی سبزه را دوست داشته باشیم؟ مطمئناً حشرات برگ خوار غذای لذیذ ما محسوب نمی‌شوند!
ساده است! این بو برای ما لذت بخش است، نه به خاطر تداعی حس خوردن حشرات گیاه خوار (!!)، بلکه به خاطر خوردن خود گیاه! بله. ما از این نظر شبیه به حشرات هستیم. بوی سبزه شباهت‌های زیادی به سبزیجاتی دارد که ما دوست داریم. حتی میوه‌ها هم از خودشان ترکیبات مختلفی آزاد می‌کنند که باز هم ممکن است بخشی از آن با همین بوی سبزه و سبزیجات مشترک باشد. البته میوه‌ها معمولاً مولکول‌های خوش بویشان را وقتی آزاد می‌کنند که بافتشان نرم‌تر شده و غشای داخلی آن‌ها پاره شود. وقتی این اتفاق بیفتد از نظر ما میوه رسیده است.

چرا بوی سبزه را خیلی دوست داریم و نه گیاهان دیگر؟

شاید فکر کنید که چرا ما از بوی سبزه تا این حد لذت می‌بریم ولی گیاهان دیگر چندان برای ما لذت بخش نیستند. این باور شاید چندان درست نباشد. در واقع به این علت ما با بوی شدید سبزه خاطرات زیادی داریم که بیشتر در معرض آن هستیم. از آن مهم‌تر اینکه هنگام کوتاه کردن سبزه‌ها، به خاطر آسیب رساندن به تعداد بسیار زیادی گیاه به‌طور هم‌زمان، ما بوی بسیار غلیظ و متراکمی از ترکیبات فرار را احساس می‌کنیم. این همان بویی است که ما هنگام خوردن و جویدن سبزی‌های تازه و خوش مزه احساس می‌کنیم. به همین کاملاً طبیعی است که تا این حد شیفته بوی سبزه باشیم.

رایحه‌های مختلف زبان گیاهان است

تولید این رایحه کارکردهای مختلفی دارد. یکی جذب کردن شکارچیان حشرات خوار است. یکی دیگر هم دادن پیام به گیاهان دیگر. گیاهان هنگامی که ترکیب فرار برگ سبز را دریافت می‌کنند بلافاصله واکنش نشان می‌دهند و خودشان را آماده می‌کنند. به‌طور مثال ممکن است وقتی گیاهی گل دار متوجه شود گیاه کناری‌اش در حال آسیب دیدن است، قند و منابع دیگرش را سریع از ساقه و برگ‌ها و مهم‌تر از همه از گل، خارج کرده و به ریشه‌ها بفرستد.
این واکنش باعث می‌شود که میزان صدماتی که گیاه می‌بیند به حداقل برسد و در آینده بتواند دوباره به رشدش ادامه دهد. کوتاه کردن چمن‌ها هم دقیقاً به همین شکل است. سبزه‌ها سریع پیام مخابره می‌کنند که بقیه سبزه‌ها خودشان را آماده مواجهه با سرنوشت غیرقابل اجتنابشان کنند.
این واکنش گیاهان به‌اصطلاح ذخیره سازی گفته می‌شود. ذخیره سازی در چند دقیقه پس از شروع حمله به اولین گیاه آغاز می‌شود. بنابراین وقتی چمن‌های پارک یا زمین فوتبال در حال کوتاه شدن است، چمن‌های دورتر خیلی زودتر آمدن جلادشان را احساس می‌کنند و خودشان را آماده می‌کنند.
پس رایحه‌ای که برای ما خوش است، برای گیاهان به‌نوعی اعلام خطر است. اعلام خطری خوش مزه برای ما و حشرات!

منبع: livescience.com