رامین جعفری
ده ها میلیون سال پیش، اجداد مشترک انسان و همچنین نخستی‌سانان دُم داشتند. بسیاری از نخستی‌سانان مدرن مانند میمون‌ها و لمورها، هنوز دُم دارند. اما با تکامل نخستی‌سانان و همچنین میمون‌هایی مانند شامپانزه‌ها و بونوبوها (نزدیک‌ترین خویشاوندان نخستی‌سان به انسان‌ها) به طور کامل دُم خود را از دست دادند.
چرا برخی از پستانداران دُم دارند، در حالی که انسان ها و میمون ها دُم ندارند؟ گویا از دست دادن دُم، بخشی از پیشینه تکامل انسان‌ها به سمت دوپا شدن باشد. اما اینکه انسان دقیقا چگونه دُم خود را از دست داده سؤالی است که دانشمندان مدت‌هاست در پی پاسخ به آن می‌گردند. در این مقاله ما این موضوع را بررسی خواهیم کرد.
محققان به تازگی یک سرنخ ژنتیکی در مورد دُم نداشتن انسان ها کشف کردند. آن‌ها ژنی به منظور جهش مرتبط با رشد دُم را کشف کرده که میلیون ها سال پیش در ژنوم یک گونه نخستی‌سان دیگر جهش کرده بود و این جهش، دُم ما را از بین برد.
همانطور که می دانید، انسان ها زمانی که جنین هستند، هنوز دُم دارند. داشتن دُم یک ویژگی بوده که آن را در اولین مهره‌داران زمین دیدیم. پس وقتی جنین انسان رشد می‌کند، در مراحل اولیه دُم دارد. اما پس از حدود هشت هفته، اکثر دُم‌های انسان در جنین کاملا ناپدید می‌شوند. دانشمندان در سال 2008 در مجله Nature نوشتند که دُم‌ها از طریق فرآیندی به نام آپوپتوز از بین می روند. آپوپتوز نوعی مرگ برنامه‌ریزی شده‌ی سلولی بوده که در توسعه حیات چند سلولی به وجود می آید.
پس از آن، تنها آثار دُم در انسان، حدود سه یا چهار مهره بوده که دنبالچه (coccyx) یا tailbone نام دارد.
اگرچه این امر بسیار نادر است، اما گاهی اوقات نوزادان انسان با دُم به دنیا می آیند. طبق مطالعه‌ای که در سال 2012 در مجله انجمن جراحان کودکان هند منتشر شد، برجستگی‌های باقی‌مانده دوران جنین بوده و معمولا شبیه دُم هستند تا “دُم واقعی”. دُم‌های کاذب دارای ماهیچه، اعصاب، رگ های خونی و بافت پیوندی هستند، اما فاقد استخوان و غضروف بوده و مانند دُم های واقعی به نخاع متصل نیستند.
اما چگونه انسان ها بی دُم شدند؟ بو شیا که یک کاندیدای دکترا در دانشکده پزشکی گروسمن دانشگاه نیویورک (NYU) بوده و این معما را از دوران کودکی خود داشته، در ایمیلی به Live Science گفت که در حال تحقیق درباره مکانیسم‌های ژنتیکی رشد، بیماری و تکامل انسان است. او همچنین نویسنده اصلی یک تحقیق جدید است که شواهد ژنتیکی را برای چگونگی از دست دادن دُم انسان ها شناسایی می‌کند. این یافته‌ها در سپتامبر 2021 در سرور preprint bioRxiv منتشر شد ولی مورد بازبینی همتایان قرار نگرفت.
شیا می‌گوید: «وقتی بچه بودم، درباره این موضوع تعجب می‌کردم. چون می‌دیدم که تقریبا همه انواع حیوانات دُم دارند ولی چرا من ندارم.» او تصمیم گرفت که ریشه این مشکل را دقیق‌تر بررسی کند تا بداند دُم انسان‌ها و میمون‌ها چگونه بر اساس تکامل از بین رفته است.
اولین اجداد بدون دُم انسان و میمون، پستاندارانی به نام Proconsul بوده که در دوران میوسن (23 میلیون تا 5.3 میلیون سال پیش) در آفریقا زندگی می کردند و هیچ نشانه ای از مهره های دمی (استخوان‌هایی که در دُم یافت می‌شود) نداشتند. اما گویا قبل تر از این پستانداران هم دُمی وجود نداشته باشد. شیا و همکارانش در این مطالعه نوشتند: حدود 25 میلیون سال پیش، زمانی که اجداد انسان‌ها و میمون‌ها از میمون‌های دنیای قدیم جدا شدند، دیگر دُمی وجود نداشته‌اند.
آن‌ها اطلاعات ژنتیکی شش گونه هومینوئید و 9 گونه میمون را مقایسه کردند و به دنبال تفاوت هایی بودند که می تواند به وجود یا نبود دُم مرتبط باشد. یکی از نمونه‌های احتمالی در بخش کوچکی از DNA به نام عنصر Alu (نوعی از DNA که در ژنوم می‌تواند از یک مکان به مکان دیگر جهش کرده و بر تولید پروتئین تأثیر بگذارد) ظاهر شد که در ژن TBXT ( که رشد دُم را تنظیم می‌کند) پنهان شده است. این جهش در ژنوم بوزینه‌ها و انسان‌ها بوده، اما در ژنوم میمون ها از بین رفته است.
محققان با استفاده از تکنولوژی تغییر ژنتیکی CRISPR، تکرار جهش ژن TBXT را در موش امتحان کردند. حیوانات اصلاح‌شده ژنتیکی باعث رشد دُم‌هایی شد که طول آن‌ها متفاوت بود. در حالی که جهش روی دُم آن‌ها تأثیر گذاشت اما کنترلی برای جلوگیری یا رشد آن وجود نداشت. این به دانشمندان ثابت کرد که ژن‌های دیگر در پستانداران نیز در بی‌دُمی کامل انسان نقش دارند.
ویژگی‌های دُم و حسودی انسان
محققان گزارش دادند که میمون‌ها و انسان‌ها ممکن است با از دست دادن دُم خود سود برده باشند چون به آن‌ها کمک کرد تا به راه رفتن با دو پا عادت کرده و یک تحول تکاملی بدون دُم ایجاد شود.
میشل بزانسون، استاد انسان‌شناسی در کالج علوم و هنرهای دانشگاه سانتا کلارا در کالیفرنیا، می‌گوید: اما نخستی‌سانان دُم دار هم از داشتن دُم سود می‌بردند، چون این زائده‌ها عملکردهای مفید و مختلفی داشتند. بزانسون که تحقیقاتش بر روی رفتار و حرکت پستانداران بود، در این تحقیقات جدید شرکت نداشت.
او در ایمیلی به Live Science گفت: «دُم‌ها ممکن است در حین پرش کشیده شوند و به جهت‌گیری بدن در آسمان و آماده‌سازی برای فرود کمک کنند. دُم‌ها در حین حرکت، جستجوی غذا و حتی حین خواب، به تعادل و تثبیت بدن کمک می‌کنند.
دُم پستانداران گاهی اوقات می تواند به عنوان یک ابزار عمل کند. بزانسون گفت:«برای مثال، کاپوچین های صورت سفید (Cebus capucinus) از دُم خود برای جذب آب از سوراخ درخت استفاده کرده و آب را می نوشند که مانند یک اسفنج عمل می‌کند. پستانداران همچنین ممکن است به عنوان بالشت از دُم خود استفاده کنند، برای گرما بیشتر زیر آن پناه ببرند یا حتی در رفتارهای اجتماعی از آن‌ها استفاده کنند.
لایو ساینس قبلا گزارش داده بود که میمون‌ها ممکن است در طول بازی دُم یکدیگر را بکشند و میمون‌های تیتی آمریکای جنوبی با نژاد Callicebus دُم‌های خود را به عنوان نشان دادن محبت به جفت خود، در هم می‌پیچند.
همین ویژگی‌های دُم کافیست تا انسان نبودش را احساس کرده و حسرت بخورد. آیا شانسی وجود دارد که روزی انسان‌ها دوباره دُم داشته باشند؟ شیا گفت، متأسفانه، ما دُم‌هایمان را خیلی وقت پیش از دست داده‌ایم و بازیابی آن‌ها احتمالا خارج از درک ماست. از دست دادن دُم، حدود 25 میلیون سال پیش و قبل از وجود نژاد ما یعنی هومو ساپینس ها اتفاق افتاد.
شیا گفت:«پس از میلیون‌ها سال، نطفه ژنتیکی رشد دُم در نژاد ما از بین رفت. حتی اگر جهش ژنتیکی خاصی را که در دست‌نوشته خود یافتیم را هم اصلاح کنیم، باز هم ممکن است نتوانیم چنین ساختاری را دوباره بازیابی کنیم.»
