در دو دهه اخیر، دولت به عنوان کمکی به شهروندان به صورت ماهیانه مبالغی وجه نقد را به حساب سرپرست هر خانواده واریز میکند. این مبالغ که به عنوان یارانه مستقیم شناخته میشود، به ازای هر عضو خانواده تعیین و جمع آن ماهیانه به حساب سرپرست خانواده واریز میگردد.
با وجود آن که پرداخت یارانه به حساب سرپرست خانواده انجام میشود، وضعیتها و حالتهای مختلفی قابل تصور است که طی آن اعضای خانواده قصد تغییر سرپرست خانواده و یا جداسازی یارانه خود را داشته باشند.
برای مثال ممکن است فرزندان به دلیل ازدواج خانواده جدیدی تشکیل دهند و یا سرپرست خانواده با حکم دادگاه صلاحیت تصمیمگیری برای خانواده را از دست داده باشد.
به همین سبب این نوشته را به موضوع جداسازی یارانه اختصاص دادهایم و انواع حالتها و مراحل هر کدام را در این نوشته بررسی کردهایم.
تعریف و پیشینه یارانه
یارانه به عنوان کمکهای دولت به شهروندان در نظر گرفته میشود که با توجه به شرایط اقتصادی و وضعیت عمومی کشور به حالتها و روشهای مختلفی در طول زمان به ایشان ارائه گردید. در واقع یارانه به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم به شهروندان ارائه میگردد.
پرداخت یارانه به شهروندان در کلیه کشورها وجود دارد اما شکل و شمایل و نیز محل پرداخت متفاوت است. در واقع کاربرد یارانه این است که دولت بخشی از بار اقتصادی را از دوش خانوار برداشته و در برخی نقاط شرایط مناسبتری را به صورت رایگان یا با هزینه کمتر برای وی مهیا سازد.
برای مثال در بسیاری از کشورها تحصیل فرزندان رایگان است و نیز تغذیه فرزندان در حین تحصیل توسط دولت تامین میگردد. این اقدام که برخی از هزینههای بالقوه خانواده را کاهش میدهد در واقع نوعی یارانه است که محل اختصاص آن را به تحصیل فرزندان معطوف کردهاند.
در تاریخ اقتصادی سیاسی ایران نیز همواره پرداخت یارانه به شهروندان و خانوار ایرانی انجام شده است. توضیح آن که با وجود تغییراتی که در شمایل و کیفیت پرداخت یارانه در ایران در دهههای مختلف وجود داشته است اما در حال حاضر در ایران پرداخت یارانه به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم دنبال میگردد.
در یارانه غیرمستقیم، دولت برخی از کالاهای اساسی که برای ادامه زندگی شهروندان ضروری است را با قیمت ارزانتر و اقتصادی در اختیار شهروندان قرار میدهد و ما به تفاوت قیمت فروش به عموم و قیمت حقیقی را خود متحمل میشود.
برای مثال آرد به نانواییها با قیمتی کمتر از قیمت تمام شده آن برای دولت عرضه میگردد، و در نتیجه نان که تحویل شهروندان میشود نیز با قیمت نهایی و تمام شده کمتری صورت میپذیرد. با توجه به اهمیتی که نان در سبد خانوار ایرانی بازی میکند، این اقدام صورت پذیرفته و به صورت مستمر ادامه دارد.
اما در یارانه مستقیم برخلاف حالت قبلی، دولت مستقیما مبالغی وجه نقد به حساب شهروندان واریز میکند. در دو دهه گذشته پرداخت یارانه مستقیم به شهروندان انجام میگیرد. واریز یارانه به حساب سرپرست خانواده و به ازای تعداد نفرات آن خانواده انجام میشود.
پرداخت مستقیم وجوه به شهروندان به عنوان یارانه چندان معمول نیست و تنها در زمانهای خاص و برخی از کشورها به چشم میخورد، با این حال و در حال حاضر این اقدام در ایران انجام میشود و در نتیجه قانون اختصاص یارانه و هدفمندسازی یارانه، در حال حاضر و به صورت ماهیانه، مبالغ تعیینی توسط دولت به حساب سرپرست خانوار انجام میگیرد.
البته در اینجا باید خاطر نشان سازیم که با توجه به اثری که پرداخت مبالغ مذکور به صورت ماهیانه برای دولت به همراه آورد، در چند مرتبه شاهد اقدامات پیشگیرانه برای کاهش تعداد نفرات دریافت کننده یارانه بودیم که به عنوان دهکهای بالاتر جامعه نیاز اقتصادی به دریافت کمکهای دولت نداشتند.
اما حتی خانواری که پرداخت یارانه به وی قطع شده است میتواند به این وضعیت اعتراض نماید و نیز فرزندی که از این خانواده جدا شده و به واسطه ازدواج خانواده جدیدی تشکیل میدهد میتواند درخواست برقراری یارانه را داشته باشد.
در بندهای بعدی به انواع حالتهای جدا سازی یارانه و مدارک لازم و مراحل هر کدام خواهیم پرداخت.
روشهای جداسازی یارانه
همانطور که پیش از اشاره کردیم در حال حاضر و طی دو دهه اخیر، مبالغی وجه نقد به عنوان یارانه مستقیم به حساب سرپرستهای خانوار ایرانی واریز میشود. این مبالغ که به ازای تعداد اعضای خانواده تعیین و پرداخت میگردد، به حسابی که در ابتدای ثبتنام و تشکیل پرونده ارائه شده است انجام میگیرد.
با توجه به اینکه امکان جدا شدن اعضای خانواده قدیمی و تشکیل خانواده جدید، فوت سرپرست خانواده، سلب صلاحیت از سرپرست خانواده وجود دارد، سازمان هدفمند سازی یارانهها روشها و تشریفات جداسازی را در حالتهای مختلف پیشبینی کرده است که در ادامه معرفی میکنیم.
جداسازی یارانه به واسطه ازدواج
اولین و پرکاربردترین حالت از جداسازی یارانه را، جداسازی یارانه به واسطه ازدواج تشکیل میدهد.
در واقع و همانطور که پیش از این اشاره کردیم، واریز یارانه به ازای تعداد اعضای خانواده به شماره حساب بانکی سرپرست خانواده انجام میگردد، در نتیجه زمانی که فرزندان ازدواج میکنند، طبیعتا از شمول خانواده سابق خارج شده و خانواده جدیدی را تشکیل میدهند.
این وضعیت را سازمان هدفمندسازی یارانهها پیشبینی کرده و راهکار آن را در سامانه اختصاصی این سازمان و به آدرس https://www.hadafmandi.ir/fa- ارائه کرده است.
مطابق با اطلاعات ارائه شده در سامانه یاد شده، چنانچه فرزندان پس از ازدواج تمایل به جدا کردن یارانه خود از خانواده قدیمی و تشکیل پرونده جدید در سازمان هدفمندسازی یارانهها را داشته باشند، این امکان برای ایشان مهیا است.
این خدمت که تحت شناسه 19072107100 و با عنوان برقراری يارانه نقدی خانوار جديد به موجب ازدواج ارائه میگردد، مطابق با اطلاعات موجود، در حال حاضر به صورت حضوری صورت میپذیرد.
طبیعتا در استفاده از خدمت یاد شده، ایجاد علقه زوجیت بین طرفین و ثبت ازدواج ایشان ضروری است. به عبارت سادهتر نخست باید ازدواجی انجام شده و سند آن تهیه شده باشد تا بتوان از خدمات یاد شده استفاده کرد.
در اینجا باید اشاره کنیم که، با وجودی که ازدواج در حقوق ایران به دو شکل دائم و موقت شناسایی شده است، اما از آنجا که ثبت ازدواج در وضعیت ازدواج موقت ضروری نیست، به نظر میرسد خدمات یاد شده برای ازدواج دائم پیشبینی شده است.
در واقع جدا کردن یارانه فرزندان از خانواده قدیمی و پرداخت یارانه به حساب سرپرست خانواده جدید با این پیشفرض که خانواده تشکیل شده به بقای خود ادامه خواهد داد انجام میگیرد. به نظر میرسد که این پیشفرض با طبیعت ازدواج موقت سازگار نیست. با این حال چنانچه ازدواج موقت بنا به دلایل قانونی ثبت شده باشد، شاید بتوان درخواست جداسازی یارانه را ارائه داد.
صرفنظر از نوع ازدواج، ارائه برخی مدارک و طی کردن برخی مراحل برای نهایی شدن جداسازی یارانه به واسطه ازدواج ضروری است، که به شرحی است که در ادامه ذکر میگردد.
مدارک ضروری جهت جداسازی یارانه به واسطه ازدواج
حال که فرزندان از خانواده اصلی و قدیمی خود جدا شده و به دلیل ازدواج یک خانواده جدید تشکیل دادهاند، امکان درخواست جداسازی یارانه برای ایشان فراهم شده است. اما طبیعتا مراحلی باید طی شود و مدارکی باید به مراجع قانونی صالح ارائه گردد.
مدارکی که برای اقدام به جداسازی یارانه به واسطه ازدواج باید ارائه گردد، مطابق با اطلاعات سامانه سازمان هدفمند سازی یارانه، شامل موارد ذیل است:
- اصل سند ازدواج؛ اولین مدرکی که برای اثبات رابطه زناشویی و ایجاد خانواده جدید باید ارائه گردد، اصل سند ازدواج است.
- اصل شناسنامه زوجین؛ اصل شناسنامه هر دو زوج و زوجه برای اقدام به جداسازی یارانه باید ارائه گردد.
- اصل کارت ملی زوجین؛ اصل کارت ملی زوجین نیز همچون شناسنامه ایشان برای طی کردن مراحل باید ارائه گردد.
مراحل جداسازی یارانه به واسطه ازدواج
پس از آمادهسازی اسناد و مدارک لازم جهت جداسازی یارانه به واسطه ازدواج که مهمترین آن را سند ازدواج تشکیل میدهد، باید برای انجام مراحل اداری و تشریفات قانونی اقدام نمود. این مراحل که در سامانه سازمان هدفمندسازی یارانهها تعیین تکلیف شدهاند، شامل موارد زیر است.
- آماده سازی مستندات لازم و مدارک هویتی مورد نياز؛ این مدارک همانطور که بند پیشین مشاهده شد، شامل سند ازدواج، اصل شناسنامه و کارت ملی زوجین است.
- مراجعه به مركز پليس +10؛ مرجع قانونی که اولین قدم برای جداسازی یارانه را باید در آنجا طی کنیم، پلیس +10 معرفی شده است. پایگاههای پلیس +10 بنا به اطلاعات ارائه شده شامل بیش از 1000 شعبه در سراسر کشور است و کلیه این شعبات اقدامات و مراحل قانونی برای جداسازی یارانه را انجام میدهند.
در نتیجه پس از آمادهسازی مدارک خود، سرپرست خانواده یعنی زوج، با همراه داشتن مدارک باید به یکی از شعبات پلیس +10 مراجعه کرده و درخواست خود را ثبت نماید. سایر مراحل و اقداماتی که در شعبه باید انجام شود در همان محل به نامبرده اعلام میگردد.
در اینجا باید خاطر نشان ساخت که طی کردن این مرحله لزوما باید توسط زوج انجام شود و چنانچه زوجه تمایل داشته باشد که راسا برای این امر اقدام نماید، ضروری است که وکالتنامه رسمی از زوج داشته و به همراه وکالتنامه یاد شده و دیگر مدارک به شعبات پلیس+10 مراجعه نماید.
اما حتی در فرضی که زوجه برای انجام مراحل قانونی اقدام نماید، شماره حساب باید به نام زوج بوده و واریز وجوه یارانه به حساب زوج انجام خواهد شد.
- ارائه مدارک مورد نياز سومی قدم معرفی شده است. البته این مرحله با انجام برخی تشریفات و اقدامات دیگر همراه خواهد بود که تماما در شعبه پلیس +10 انجام میگیرد و در همانجا به مراجعه کننده اعلام میگردد.
- جداسازی و درج مشخصات متقاضی در خانوار جديد در سامانه رفاهی، توسط مركز پليس +10؛ گام بعدی راسا توسط نهاد مربوطه انجام میگردد. این گام که ممکن تا یک هفته به طول انجامد، شامل بررسی مدارک و اسناد ارائه شده و صحت و سقم آنها و تایید ثبت خانواده جدید خواهد بود.
در واقع در سامانه رفاهی شماره اختصاصی به خانوار جدید تعلق خواهد گرفت و مشخصات اعضای خانواده شامل زوج و زوجه ذیل آن قید خواهد شد. این مرحله نیاز به پیگیری مجدد نداشته و اصولا ظرف مدت یک هفته تا 10 روز کاری صورت میپذیرد.
- مراجعه متقاضي (به عنوان سرپرست جديد خانوار) به شعبه بانک عامل جهت افتتاح شماره حساب؛ گام بعدی که شامل ایجاد حساب بانکی است مجددا باید توجه سرپرست خانواده جدید انجام شود. بانکهای عامل که به نامبرده معرفی میگردند، به عنوان بانک میزبان حساب خواهد بود و ضروری است که سرپرست خانواده حساب بانکی معتبر در یکی از شعبات بانک عامل داشته باشد و یا افتتاح حساب نماید.
- درج شماره حساب بانكي در سامانه رفاهي از طريق service.refahi.ir؛ مرحله آخر شامل معرفی شماره حساب به سامانه رفاهی است. در واقع در این مرحله اطلاعات خانواده جدید و اعضای ایشان ثبت شده است و تنها باید شماره حساب معتبری که به نام سرپرست خانواده بوده و در یکی از شعبات بانک عامل افتتاح شده است، به سامانه رفاهی اعلام گردد.
پرداخت مبالغ یارانه برای زوج و زوجه، یعنی اعضای خانواده جدید، به شماره حساب اعلام شده و به صورت ماهیانه انجام خواهد شد.
جداسازی یارانه به دلیل فوت سرپرست خانواده
با وجود آن که ایجاد خانواده جدید به واسطه ازدواج بیشترین تراکم را در جداسازی یارانه به خود اختصاص میدهد، اما حالتهای دیگری نیز قابل تصور است.
در واقع و همانطور که مکررا اشاره شد پرداخت یارانه به حساب بانکی سرپرست خانواده انجام میشود، حال و با توجه به وضعیت حال حاضر که به محض فوت یک شخص دستور توقف کلیه حسابهای بانکی متوفی به بانکهای میزبان حساب وی داده میشود و نیز اطلاعات فوت نامبرده به کلیه ارگانهای مربوطه اعلام میگردد، طبیعی است که واریز یارانه به حساب متوفی متوقف خواهد شد.
اما سوالی که مرتبا در جلسات مشاوره حقوقی غیر حضوری میپرسند این است که با توقف پرداخت یارانه به حساب سرپرست خانواده به واسطه فوت نامبرده، تکلیف دیگر اعضای خانواده چه خواهد بود؟
خوشبختانه امکان عوض کردن سرپرست خانواده در این حالت پیشبینی شده و تشریفات اداری کوتاهی به آن اختصاص داده شده است.
در واقع هر یک از اعضای خانواده که به سن قانونی رسیده باشد، با موافقت دیگر اعضای خانواده، میتواند نقش سرپرست جدید خانواده را به عهده بگیرد.
از آنجا که رضایت کلیه اعضای خانواده برای انتخاب سرپرست جدید ضروری است، کلیه اعضای خانواده با به همراه داشتن اصل مدارک شناسایی خود که شامل شناسنامه و کارت ملی خواهد بود و نیز اصل گواهی فوت سرپرست پیشین خانواده و شناسنامه و کارت ملی وی، میتوانند برای تغییر سرپرست خانواده اقدام نماید.
در این وضعیت نیز مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست نامبردگان پلیس +10 خواهد بود. همچنین سرپرست جدید خانواده که معمولا مادر و یا فرزند ارشد خانواده انتخاب میشود، باید در بانک عامل شماره حساب داشته باشد.
با مراجعه اعضای خانواده به ایستگاه پلیس +10 و ارائه اسناد و مدارک یاد شده و معرفی سرپرست جدید، واریز مبالغ وجه یارانه به حساب جدید معرفی شده انجام خواهد شد و اطلاعات سرپرست جدید خانواده جایگزین اطلاعات سرپرست پیشین میگردد.
جداسازی یارانه با حکم دادگاه
حالت سومی که برای جداسازی یارانه و یا تغییر سرپرست خانوار پیشبینی شده است حالتی که سرپرست پیشین بنا به دلایل قانونی صلاحیت ادامه نقش خود به عنوان سرپرست خانواده را از دست میدهد و این وضعیت به تایید مراجع قضایی رسیده است.
در واقع و با وجود آن که پدر به عنوان پیش فرض سرپرست خانواده محسوب میگردد اما وضعیتهایی در قانون ایران پیشبینی شده است که نامبرده را از صلاحیت ادامه این نقش محروم میکند.
توضیح آن که در حقوق ایران برای آن که شخص بتواند در امور مالی خود یا دیگران دخالت موثر داشته باشد باید به سن بلوغ رسیده و وضعیت عقل و رشد در وی وجود داشته باشد. نقطه مقابل آن که اگر شخصی دچار زوال عقل شده و یا به وضعیت سفاهت دچار گردد، صلاحیت دخالت در امور مالی را نخواهد داشت.
سفاهت به حالتی گفته میشود که شخص تنها عقل معاش خود را از دست میدهد و سلامت روانی وی دچار اختلال نشده است. در واقع سفاهت با جنون متفاوت است. در وضعیت سفاهت، شخص ممکن است اقدامات مالی انجام دهد که به هیچ وجه قابل دفاع نباشد، برای مثال خانه خود را در مقابل یک شاخه نبات به فروش برساند.
چنین حالتهایی و نیز دیگر وضعیتهایی که مطابق با قانون مدنی، قانون امور حسبی و قانون حمایت خانواده، پدر را از صلاحیت سرپرستی خانواده برکنار میکند، به مادر و یا دیگر اشخاص صالح اجازه میدهد که به مراجع قضایی مراجعه کرده و درخواست سلب صلاحیت از پدر نمایند.
مرجع صالح پس از رسیدگی و تحقیق، همچون ارجاع به کارشناس، در صورتی که بروز شرایط قانونی را احراز نماید، حکم قضایی برای سلب سرپرستی از پدر صادر خواهد کرد.
پس از آن که حکم قضایی مذکور کسب شد، مادر و یا هر شخصی که به عنوان سرپرست جدید خانواده معرفی شده است میتواند درخواست تغییر وضعیت در پرداخت یارانه را داشته باشد.
در واقع نامبرده میتواند با در اختیار داشتن حکم قضایی، مدارک شناسایی خود و دیگر اعضای خانواده و نیز پدر خانواده، به پلیس +10 مراجعه نماید.
مرجع مزبور پس از بررسی مدارک ارائه شده و در صورتی که صحت مدارک را احراز نماید، نسبت به تغییر اطلاعات سرپرست خانواده و شماره حساب مربوطه اقدام کرده و از آن پس پرداخت وجوه یارانه به حساب سرپرست جدید خانواده انجام خواهد شد.
