در طول تاریخ اپیدمیها و بیماریهای همهگیر زیادی زندگی بشریت را تحت تاثیر خود قرار دادهاند، اما کشندهترین آنها کدام بودند؟ برخی از بدترین اپیدمی های تاریخ ، تمدنهای اصیل را به هلاکت رسانده، کشورهای قدرتمندی را به زانو درآورده و میلیونها نفر را کشتهاند. با این حال، شیوع این بیماریهای وحشتناک هنوز هم بشریت را تهدید میکند، اما به لطف پیشرفتهای اپیدمیولوژی، دیگر مانند قبل شاهد به زانو درآمدن کشورها و مرگ میلیونها انسان نیستیم. (شاید کرونا زندگی میلیاردها انسان را تحت تاثیر قرار داده باشد، اما مانند خیلی از بیماریهای همهگیر گذشته مانند طاعون جان صدها میلیون انسان را نگرفته است)
در اینجا 20 مورد از بدترین اپیدمیها و بیماریهای همه گیر در تاریخ به طور خلاصه معرفی شدهاند که سابقه برخی از آنها به دوران ماقبل تاریخ بازمیگردد.
1.اولین اپیدمی تاریخ : حدود 3000 قبل از میلاد
حدود 5000 سال پیش، یکی از بدترین ایدمی های تاریخ ، یک روستای تاریخی را در چین از بین برد. اجساد کشتهشدگان بدست نگهبانان شهر داخل خانهای انباشته و بعداً سوزانده شدند. در این بیماری همهگیر، آن طور که باستانشناسان عنوان کردهاند، هیچ یک از گروههای سنی در امان نبود، زیرا اسکلت نوجوانان، جوانان و افراد میانسال در داخل خانه مذکور پیدا شده است.
این محوطه باستانی اکنون “هامین منگه” نامیده میشود و یکی از مهمترین مکانهای باستانی ماقبل تاریخ در شمال شرقی چین میباشد که توسط میراث فرهنگی چین حفظ شده است. مطالعات باستانشناسی و مردمشناسی نشان میدهد که این همهگیری بهقدری سریع اتفاق افتاده که زمانی برای تدفین اجساد وجود نداشته و امکان بازسازی مجدد این مکان میسر نشده است.
قبل از کشف هامین منگه، یک گور دستهجمعی دیگر نیز که تقریباً به همان دوره زمانی مربوط میشود، در محلی به نام میائوزیگو، در شمال شرقی چین کشف شد. این اکتشافات با در کنار هم نشان میدهد که یک بیماری همهگیر کل منطقه شمال شرقی چین را ویران کرده است.
2. طاعون آتن: 430 سال ق.م – از بدترین اپیدمی های تاریخ
در حدود سال 430 قبل از میلاد، اندکی پس از شروع جنگ بین آتن و اسپارت، یک بیماری همه گیر مردم آتن را در برگرفت و به مدت پنج سال ادامه یافت. برخی از باستانشناسان، میزان مرگ و میر ناشی از این پاندمی هولناک را تا 1 میلیون نفر تخمین میزنند. توسیدید، مورخ یونانی (460-400 قبل از میلاد) اینطور نوشته است که:
«افراد سالم به طور ناگهانی با گرمای شدید در سر مواجه میشوند و چشمهایشان با قرمزی و التهاب همراه است. قسمتهای داخلی بدن مانند گلو یا زبان نیز با التهاب و قرمزی شدید همراه است و سرفههای خونی در افراد دیده میشود که نفس کشیدن را برایشان بسیار سخت میکند. دهان افراد نیز با بوی متعفن همراه است.»
نام این همهگیری هولناک دقیقاً چه بود؟ مدتهاست که دانشمندان درباره آن بحث میکنند. تعدادی از بیماریها از جمله تب حصبه و ابولا به عنوان بیماریهای احتمالی مطرح شده است. بسیاری از محققان بر این باورند که ازدحام بیش از حد ناشی از جنگ باعث تشدید این پاندمی شده است.
3. طاعون آنتونین: سالهای 165-180 میلادی
یکی دیگر از بدترین اپیدمی های تاریخ مربوط به 180 سال بعد از میلاد مسیح میشود. هنگامی که سربازان از لشکرکشی به امپراتوری روم بازگشتند، غنایم جنگی زیادی را به ارمغان آورده بودند. آپریل پودسی، مدرس ارشد تاریخ روم در دانشگاه متروپولیتن منچستر، در مقالهای مینویسد:
“طاعون آنتونین، که ممکن است آبله باشد، ارتش را ویران کرد و ممکن است بیش از 5 میلیون نفر را در امپراتوری روم کشته باشد. (کتاب “ناتوانی در دوران باستان”، روتلج، 2017).”
بسیاری از مورخان بر این باورند که این بیماری همه گیر اولین بار توسط سربازانی که پس از جنگ علیه پارت به خانه بازگشته بودند به امپراتوری روم آورده شده است.
4. طاعون قبرس: سالهای 250-271 میلادی
طاعون قبرس را نیز میتوان جزو بدترین اپیدمی های تاریخ دانست. طاعون کیپریان که به نام سنت سیپریان، اسقف کارتاژ (شهری در تونس) که این بیماری همه گیر را نشانه پایان جهان توصیف کرد، نامگذاری شده است، تخمین زده میشود که تنها در رم روزانه 5000 نفر را به کام مرگ کشانده است. در سال 2014، باستانشناسان در اقصر جایی را پیدا کردند که به نظر میرسد محل دفن دستهجمعی قربانیان طاعون باشد. به طوری که بدن آنها با لایهای ضخیم از آهک پوشانده شده بود (از لحاظ تاریخی از آهک به عنوان ضدعفونی کننده استفاده میشد). باستانشناسان سه کوره مورد استفاده برای تولید آهک و همچنین بقایای قربانیان طاعون را در این محل یافتند که پیکر همگی در آنها سوزانده شده بود.
باستانشناسان مطمئن نیستند که چه بیماریای باعث این همه گیری شده است. سیپریان در اثری به نام «De mortalitate» با قلمی آتشین به لاتین نوشت: «رودهها، که به دلیل یک بیماری ناشناخته شل شدهاند، نیروی بدن را تخلیه میکنند [و] آتشی که از مغز سرچشمه میگیرد [منظور تب بسیار شدید و سوزان] به زخمهای تخمیر شدهای در مجاری دهان تبدیل میشوند.
5. طاعون ژوستینیان: سالهای 541-542 میلادی – از بدترین اپیدمی های تاریخ
امپراتوری بیزانس در نهایت توسط طاعون بوبونیک که سرآغاز زوال آن نیز بود ویران شد. طاعون پس از آن به طور دورهای در اروپا تکرار میشد. برخی از تخمینها حاکی از مرگ 10 درصد از جمعیت جهان است.
این طاعون به نام امپراتور بیزانس، ژوستینیانوس (حکومت 527-565 پس از میلاد) نامگذاری شده است. امپراتوری بیزانس تحت فرمانروایی او، به بیشترین حد خود از نظر قلمروی جغرافیایی رسید که وسعت آن از خاورمیانه تا اروپای غربی امتداد داشت. ژوستینیان کلیسای جامع بزرگی به نام ایاصوفیه (“حکمت مقدس”) در قسطنطنیه (استانبول امروزی)، پایتخت امپراتوری وقت، ساخت. ژوستینیان نیز به طاعون مبتلا شد اما زنده ماند. با این حال، امپراتوری او به تدریج قلمرو خود را در زمان این پاندمی هولناک از دست داد.
6. مرگ سیاه: سالهای 1346-1353 میلادی
یکی دیگر از بدترین اپیدمی های تاریخ ، مرگ سیاه نام دارد. مرگ سیاه از آسیا به اروپا سرایت کرد و آثار مخربی از خود به جای گذاشت. به طوری که برخی برآوردها نشان میدهد بیش از نیمی از جمعیت اروپا توسط این بیماری در آن زمان از بین رفتند. علت ایجاد این بیماری، سویهای از باکتری یرسینیا پستیس (Yersinia pestis) بود که احتمالاً امروزه منقرض شده و توسط ککها روی جوندگان آلوده پخش میشد. اجساد قربانیان نیز در گورهای دسته جمعی دفن شدند.
اپیدمی کوکولیزتلی (COCOLIZTLI): سالهای 1545-1548 میلادی
عفونتی که باعث اپیدمی کوکولیزتلی شد، نوعی تب هموراژیک ویروسی بود که 15 میلیون نفر از ساکنان مکزیک و آمریکای مرکزی را به کام مرگ کشاند. قبل از همهگیر شدن این بیماری اغلب ساکنین این مناطق به دلیل خشکسالی از گرسنگی و ضعف رنج میبردند.
طی مطالعات انجام شده بر روی DNA اسکلت قربانیان، نشانههایی از ویروس سالمونلا مشاهده شد که علت اصلی بروز تب روده است؛ این تب گونهای از تب خطرناک است که در زیرمجموعه حصبه قرار میگیرد. تب روده میتواند باعث تب بالا، کم آبی بدن و مشکلات گوارشی شود و امروزه همچنان یک تهدید بزرگ برای سلامتی انسان محسوب میشود.
8. طاعون آمریکایی: قرن شانزدهم
شاید بتوان طاعون آمریکایی را جزو بدترین اپیدمی های تاریخ دانست. طاعون آمریکایی ترکیبی از بیماریهای اوراسیا بود که توسط کاشفان اروپایی به قاره آمریکا منتقل شد. این بیماریها، از جمله آبله، به فروپاشی تمدن اینکاها و آزتکها سرعت بخشیدند. برخی تخمینها حاکی از آن است که 90 درصد از جمعیت بومی در نیمکره غربی زمین به دلیا این پاندمی تلف شدند.
9. طاعون بزرگ لندن: سالهای 1665-1666 میلادی
آخرین پاندمی بزرگ مرگ سیاه (طاعون) مربوط به قرن هفدهم در بریتانیای کبیر میشود که باعث مهاجرت دسته جمعی مردم از لندن به رهبری پادشاه چارلز دوم شد. طاعون در آوریل 1665 شروع و به سرعت در ماههای گرم تابستان در سرتاسر بریتانیا گسترش یافت. ککهای جوندگان آلوده به طاعون یکی از عوامل اصلی انتقال این بیماری بودند.
تا زمان پایان طاعون، حدود 1 میلیون نفر، از جمله 15٪ از جمعیت لندن به کام مرگ رفتند. با این حال، این پایان رنج و سختیهای این شهر نبود. در 2 سپتامبر 1666، آتشسوزی بزرگ لندن شروع شد که به مدت چهار روز ادامه داشت و بخش بزرگی از شهر را نابود کرد.
10. طاعون بزرگ مارسی: سالهای 1720-1723 میلادی
یکی دیگر از بدترین اپیدمی های تاریخ مربوط به شهر مارسی میشود. اسناد تاریخی نشان میدهد که طاعون بزرگ مارسی زمانی آغاز شد که یک کشتی به نام “Grand-Saint-Antoine” در مارسی فرانسه پهلو گرفت و محمولهای از کالاها را از شرق دریای مدیترانه در بندر تخلیه کرد. اگرچه کشتی قرنطینه شده بود، اما طاعون همچنان به شهر راه یافت؛ احتمالاً این بیماری از طریق ککهای موجود در جوندگان آلوده به طاعون در شهر سرایت کرده است.
طاعون به سرعت گسترش یافت و طی سه سال حدود 1 میلیون نفر در مارسی و مناطق اطراف آن جان خود را از دست دادند. تخمین زده میشود که تا 30 درصد از جمعیت مارسی ممکن است در این اپیدمی از بین رفته باشند.
11. طاعون روسیه: سالهای 1770-1772 میلادی
امپراطور روسیه، کاترین دوم (که کاترین کبیر نیز نامیده میشود)، برای مهار طاعون و بازگرداندن نظم عمومی بسیار ناامید بود که با صدور فرمانی عجولانه، دستور داد تمام کارخانهها از مسکو به شهرهای پاک منتقل شوند. تا زمان پایان طاعون، احتمال میرود حدود صد هزار نفر مرده باشند. حتی پس از پایان طاعون، کاترین تلاش کرد تا نظم را برقرار کند.
12. اپیدمی تب زرد فیلادلفیا: 1793 میلادی
هنگامی که تب زرد فیلادلفیا، پایتخت ایالات متحده در آن زمان را فرا گرفت، مقامات به اشتباه معتقد بودند که نژاد بردگان (سیاهان) از ابتلا به این بیماری کشنده مصون هستند. در نتیجه، طرفداران لغو قانون بردگی خواستار استخدام افراد آفریقایی تبار برای پرستاری از بیماران شدند.
این بیماری توسط پشهها به انسان منتقل میشود؛ به طوری که زاد و ولد پشهها در تابستان گرم و مرطوب آن سال موج عظیمی از بیماری تب زرد را در فیلادلفیا به پا کرد. زمانی که زمستان فرا رسید و پشهها از بین رفتند، سرانجام همهگیری متوقف شد. تا آن زمان بیش از 5000 نفر جان خود را از دست دادند.
13. همه گیری آنفلوآنزا: سالهای 1889-1890 میلادی
شاید بتوان آنفولانزا را از بدترین اپیدمی های تاریخ در عصر جدید دانست. در عصر صنعتی مدرن، راههای حملونقل جدید باعث میشود ویروسهای آنفولانزا راحتتر ویرانی به بار آورند. تنها ظرف چند ماه، این بیماری سراسر جهان را فرا گرفت و 1 میلیون نفر را از پای درآورد. فقط پنج هفته طول کشید تا این همهگیری به اوج مرگ و میر برسد.
اولین موارد ابتلا در روسیه گزارش شده است. این ویروس قبل از اینکه به سرعت راه خود را در سراسر اروپا و سایر نقاط جهان باز کند، در سراسر سنت پترزبورگ پخش شده بود. علیرغم اینکه هنوز سفر هوایی در آن زمان وجود نداشت، اما سرعت انتقال پاندمی آنفلوآنزا به قدری زیاد بود که همه را مات و مبهوت کرده بود.
14. اپیدمی فلج اطفال آمریکا: سال 1916 میلادی
اپیدمی فلج اطفال که ابتدا از شهر نیویورک آغاز شد، باعث ابتلای 270 هزار مورد و مرگ 6000 نفر در ایالات متحده شد. این بیماری عمدتاً کودکان را تحت تأثیر قرار میدهد و گاهی اوقات بهبودیافتگان را با ناتوانی دائمی جسمی مواجه میکند.
اپیدمیهای فلج اطفال به طور پراکنده در ایالات متحده اتفاق افتاد تا اینکه واکسن سالک در سال 1954 توسط پزشکان ساخته شد. با در دسترس قرار گرفتن واکسن به طور گسترده، موارد ابتلا در ایالات متحده کاهش یافتند. آخرین مورد فلج اطفال در ایالات متحده در سال 1979 گزارش شد. تلاشهای جهانی برای واکسیناسیون، این بیماری را تا حد زیادی کاهش داده است؛ اگرچه هنوز به طور کامل ریشه کن نشده است.
15. آنفولانزای اسپانیایی: سالهای 1918-1920 میلادی
به عقیده بسیاری از تاریخنگاران، آنفلوانزای اسپانیایی بدترین اپیدمی تاریخ است که جان 100 میلیون نفر را در اروپا و جهان گرفت. حدود 500 میلیون نفر از دریاهای جنوب تا قطب شمال به آنفولانزای اسپانیایی مبتلا شدند. گفته میشود یک پنجم از این افراد جان باختند و برخی از جوامع بومی تا مرز انقراض نیز پیش رفتند. شیوع و کشندگی آنفولانزا به دلیل شرایط سخت سربازان و تغذیه نامناسب در زمان جنگ جهانی اول افزایش یافت.
با وجود نام آنفولانزای اسپانیایی، این بیماری احتمالاً در اسپانیا شروع نشده است. اسپانیا در طول جنگ یک کشور بیطرف بود و مطبوعات آن نیز هرگز توسط پادشاهی سانسور نمیشدند؛ از این رو، میتوانستند آزادانه گزارشهای اولیه بیماری را منتشر کنند. در نتیجه، مردم به دروغ معتقد بودند که این بیماری مختص اسپانیا است و نام آنفولانزای اسپانیایی را روی آن گذاشتند.
16. آنفولانزای آسیایی: سالهای 1957-1958 میلادی
پاندمی آنفولانزای آسیایی یکی دیگر از بدترین اپیدمی های تاریخ و نمایش ای جهانی آنفولانزا بود. این بیماری که از چین ریشه یافت، جان بیش از 1 میلیون نفر در جهان را گرفت. به گفته محققان، این ویروس ترکیبی از ویروسهای آنفولانزای مرغی بوده است.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریهای واگیردار (CDC) اعلام داشت که این بیماری به سرعت گسترش یافت و در کشورهای سنگاپور در فوریه 1957، هنگ کنگ در آوریل 1957 و شهرهای ساحلی ایالات متحده در تابستان 1957 نمونههای جدیدی از مبتلایان گزارش شدند. مجموع تلفات بیش از 1.1 میلیون نفر در جهان بود که بیش از یک دهم آن را جمعیت ایالات متحده تشکیل میداد.
17. ایدز: از سال 1981 میلادی تا به امروز
بیماری ایدز از ابتدا تاکنون جان 35 میلیون نفر در جهان را گرفته است. HIV ویروسی است که باعث بیماری ایدز میشود. این ویروس احتمالاً از یک گونه شامپانزه (برای اولین بار در سال 1920) در غرب آفریقا به انسان منتقل شده است. ویروس رفته رفته راه خود را در سراسر جهان پیدا کرد و ایدز را در اواخر قرن بیستم تبدیل به یک بیماری همهگیر در جهان نمود. در حال حاضر، حدود 64 درصد از 40 میلیون نفری که با ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) دست و پنجه نرم میکنند، در جنوب صحرای آفریقا زندگی میکنند.
18. پاندمی آنفولانزای خوکی: سالهای 2009-2010 میلادی
همهگیری آنفولانزای خوکی در سال 2009 توسط سویه جدیدی از H1N1 ایجاد شد که در بهار سال 2009 در مکزیک منشاء گرفت و سپس به سایر نقاط جهان سرایت کرد. طبق گزارش مرکز کنترل و پیشگری بیماریهای واگیردار (CDC)، در طول یک سال، این ویروس 1.4 میلیارد نفر را در سراسر جهان آلوده کرد و بین 151700 تا 575400 نفر را به کام مرگ کشاند.
CDC گزارش داد که همه گیری آنفولانزای خوکی در سال 2009 عمدتاً کودکان و بزرگسالان جوان را تحت تأثیر قرار داد و 80 درصد از مرگ و میرها مربوط به افراد کمتر از 65 سال میشد. این موضوع کاملا غیرعادی بود، چراکه بیشتر سویههای ویروس آنفولانزا، از جمله آنهایی که باعث آنفولانزای فصلی میشوند، بیشترین درصد مرگ و میر را در افراد 65 سال و بالاتر ایجاد میکنند.
اما در مورد آنفولانزای خوکی، به نظر میرسد که افراد مسن قبلاً نسبت به گروهی از ویروسهای H1N1 ایمنی کافی ایجاد کردهاند، بنابراین آنقدر تحت تأثیر قرار نگرفتند. خوشبختانه، واکسن این گونه آنفلوانزا، اکنون در برنامه سالانه واکسنهای آنفولانزا گنجانده شده است.
این بیماری در طول چندین دهه هیچ درمان شناخته شدهای نداشت، تا این که داروهای توسعه یافته در دهه 1990 اکنون به افراد مبتلا به این بیماری اجازه میدهد تا با تکمیل نمودن منظم دوره درمانی، خیلی زود سلامتی خود را بدست آورند. دلگرمکنندهتر از همه آن که این داروها دو نفر از مبتلایان به ویروس HIV را درمان کردهاند.
19. اپیدمی ابولا در غرب آفریقا: سالهای 2014-2016 میلادی
یکی دیگر از بدترین اپیدمی های تاریخ مربوط به سالهای 2014 الی 2016 میشود. ابولا بین سالهای 2014 تا 2016 غرب آفریقا را با 28600 مورد ابتلا و 11325 مورد مرگ درگیر کرد. اولین مورد ابتلا به این بیماری در دسامبر 2013 در یکی از روستاهای گینه گزارش شد، سپس بیماری به سرعت به لیبریا و سیرالئون سرایت کرد. بیشترین موارد و مرگ و میر در این سه کشور رخ داده است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریهای واگیردار گزارش داد که بخشی از موارد ابتلا در نیجریه، مالی، سنگال، ایالات متحده و اروپا مشاهده شدند.
هیچ درمانی برای ابولا وجود ندارد، اگرچه تلاشها برای یافتن واکسن ادامه دارد. اولین موارد شناخته شده ابولا در سودان و جمهوری دموکراتیک کنگو در سال 1976 گزارش شدند و این ویروس ممکن است از خفاش ها منشاء گرفته باشد.
20. اپیدمی ویروس زیکا: از سال 2015 تاکنون
تاثیر اپیدمی اخیر زیکا در آمریکای جنوبی و آمریکای مرکزی هنوز در دسترس نیست. در این بین، دانشمندان در تلاش برای تحت کنترل درآوردن ویروس هستند. ویروس زیکا معمولاً از طریق پشههای جنس Aedes منتشر میشود، اگرچه میتواند از طریق رابطه جنسی نیز به انسان منتقل شود.
در حالی که زیکا معمولاً برای بزرگسالان یا کودکان خطری به همراه ندارد، میتواند به نوزادانی که هنوز در رحم مادر هستند حمله کند و باعث بروز نقص مادرزادی شود. پشههایی که حامل زیکا هستند در آب و هوای گرم و مرطوب به بهترین وجه رشد میکنند. آمریکای جنوبی، آمریکای مرکزی و بخشهایی از جنوب ایالات متحده مناطق اصلی برای رشد این ویروس محسوب میشوند.
سخن پایانی
با یکی دیگر از مقالات آموزنده روکیدا در خدمت شما دوستان عزیز بودیم. همانطور که مشاهده کردید، در بازههای مختلف زمانی شاهد بدترین اپیدمی های تاریخ بشریت بودهایم که هر کدام به نوعی زندگی مردم را مختل کرده بودند. درست است که اپیدمی کرونا ویروس در حال حاضر به یک چالش بزرگ برای دولتها تبدیل گشته، اما با کمی مرور تاریخ میتوان دریافت که این بیماری آن قدرها هم کشنده نبوده و تنها بخش اندکی از افراد را به کام مرگ میکشاند.
