حتما برایتان پیش آمده که ناگهان از گوشی سرتان را بلند کنید و متوجه شوید به هیچ چیزی فکر نمی کردید. این حالت نه فراموشی است و نه خیال پردازی، بلکه واقعا لحظه ای است که ذهن کاملا خالی می شود و هیچ فکری در سر نیست.
دانشمندان علوم اعصاب برای این حالت اصطلاح «ذهن خالی» را به کار می برند. یعنی یک وضعیت کوتاه در بیداری که در آن فکر کردن متوقف می شود. سال ها تصور می شد که ذهن انسان در حالت بیداری همیشه در حال تولید فکر است اما تحقیقات جدید نشان داده که این طور نیست. ذهن خالی حالتی آگاهانه اما بدون فکر است که با تغییر سطح هوشیاری و توجه همراه است. بررسی این وضعیت می تواند به شناخت بهتر مکانیزم هوشیاری انسان کمک کند.
ذهن خالی چه زمانی رخ می دهد و چقدر شایع است
به گفته پژوهشگران، بسیاری از افراد تا زمانی که از آن ها سوال نشود، متوجه این حالت نمی شوند. اما مطالعات نشان می دهد که بین 5 تا 20 درصد از ساعات بیداری افراد می تواند صرف این حالت شود. یعنی بخش قابل توجهی از روزهایمان واقعا بدون فکر کردن سپری می شود.
در یک تحقیق جدید، محققان با استفاده از دستگاه EEG (ثبت امواج مغزی) فعالیت مغز افراد را هنگام تمرکز، خیال پردازی و ذهن خالی بررسی کردند. داوطلبان باید به سرعت به اعدادی که روی صفحه ظاهر می شد پاسخ می دادند و هر بار که عدد 3 می آمد واکنشی نشان نمی دادند. در فواصل زمانی منظم از آن ها پرسیده می شد که در آن لحظه به چه چیزی فکر می کردند.
نتایج نشان داد وقتی ذهن افراد سرگردان بود، واکنش آن ها سریع تر بود اما هنگام ذهن خالی واکنش ها کندتر می شد. امواج مغزی هم هنگام ذهن خالی نسبت به سایر حالات کندتر و هماهنگ تر می شد. یعنی مغز واقعا وارد فاز جدیدی می شود که با خیال پردازی و تمرکز کاملا متفاوت است.
فعالیت مغز هنگام ذهن خالی شبیه خواب عمیق است
داده های EEG نشان دادند که فعالیت کلی مغز هنگام ذهن خالی کندتر می شود اما این ابزار نمی تواند به طور دقیق محل این تغییرات را مشخص کند. به همین دلیل، بخشی از پژوهش با دستگاه fMRI انجام شد که برای بررسی دقیق تر مناطق فعال مغز کاربرد دارد.
در این قسمت، شرکت کنندگان بدون هیچ وظیفه خاصی در دستگاه fMRI قرار گرفتند و هر از گاهی از آن ها درباره افکارشان سوال شد. یافته ها شگفت آور بود: هنگام ذهن خالی، مغز وارد حالت «ابرهمزمانی» یا هماهنگی کامل می شود؛ الگویی که شباهت زیادی به خواب عمیق دارد. در این حالت، بخش های مختلف مغز به طور کامل با هم هماهنگ و همزمان کار می کنند که در حالت بیداری عادی چنین اتفاقی نمی افتد.
محققان معتقدند این حالت همزمانی باعث می شود لحظه ای ذهن به طور کامل از فکر خالی شود، مثل یک ریست کوچک در وسط روز.
چرا مغز نیاز به ذهن خالی دارد
هنوز تحقیقات درباره ذهن خالی در مراحل ابتدایی است اما شباهت این حالت به الگوی خواب عمیق می تواند سرنخ مهمی باشد. در خواب عمیق مغز با انجام فرایند پاکسازی، دفع مواد زائد و صرفه جویی در انرژی خودش را بازسازی می کند. به نظر می رسد ذهن خالی هم مانند یک استراحت کوتاه برای مغز در ساعات بیداری عمل کند؛ نوعی توقف کوتاه برای خنک شدن یا بازیابی.
جالب است که مطالعات اولیه نشان داده افراد کم خواب بیشتر دچار ذهن خالی می شوند. این نکته نشان می دهد ذهن خالی می تواند به مغز برای بازسازی سریع در طول روز کمک کند، هرچند که برای عملکرد و تمرکز لحظه ای چندان مطلوب نیست.
در نهایت، محققان تاکید می کنند که ذهن خالی احتمالا یک راهکار طبیعی مغز برای حفظ سلامت و پایداری خودش است. البته تشخیص این حالت همیشه ساده نیست و معمولا با یک وقفه یا سوال ناگهانی می توان متوجه شد که واقعا برای لحظاتی هیچ محتوایی در ذهن نبوده است.
اگر گاهی حس می کنید برای چند لحظه کاملا هیچ فکری در سر ندارید، بدانید مغز شما مشغول یک استراحت عمیق و بی سر و صداست تا بعد از آن، دوباره با انرژی و تمرکز بیشتر کارش را ادامه دهد.
